KennemerKunstgilde

Kunst & Cultuur in de Late Middeleeuwen

Bavokerk


Begin 2015 ontdekte ik voor het eerst metseltekens in het centrum van Haarlem, mijn woonplaats. De metseltekens zitten in de buitenmuur van de Oude Bavo (noord-oost zijde). Dit is het oudste deel van de Bavo (ca1400) maar of deze metseltekens ook in de eerste bouwfase, of tijdens een 17e-eeuwse restauratie, zijn aangebracht is niet helemaal duidelijk.

Te zien is o.a. een toverknoop en een vlak van vier ruiten.

Er zijn aanwijzingen dat deze muur in de zeventiende eeuw opnieuw gemetseld is. Het dichtgemetselde poortje ernaast is ook van die tijd en de gebruikte bakstenen zijn identiek.

Een travee verder dan de toverknoop is nog een kleine ruit aan te treffen.

Zijn de tekens bij die eventuele ‘restauratie’ opnieuw gezet of juist voor het eerst gezet??

Amsterdamse poort (15e eeuw)

We zien verschillende maalkruizen en een ruit aan de noordzijde, en enkele maalkruizen aan de oostzijde van de Amsterdamse Poort in Haarlem. Op het oudste deel (begin 15e eeuw) van de poort staan enkele grote kruizen. (Rechts op de afbeelding is er een te zien) De andere kruizen en de ruit staan op de aanbouw uit de late 15e eeuw.

Op de noordwand van het oude gedeelte van de poort is goed te zien dat tijdens een latere restauratie een maalkruis half verdwenen is.

Aan de oostzijde zijn in de ronde torentjes behalve verschillende maalkruizen verschillende bijzondere figuren te zien. De wapenschilden van Haarlem en Oostenrijk zijn afgebeeld, evenals de Vuurslag van Bourgondie. Het maalkruis tussen deze overduidelijk heraldische figuren staat is interessant. Is het een ‘magisch’ metselteken of verbeeldt het het heraldisch kruis van Habsburg?

Bekijk verder het maalkruis dat onder de schilden staat. Bij een restauratie lijkt ook dit kruis ‘beschadigd’ te zijn.

Huis Ter Kleef

Op het nog bestaande gebouw ‘de kaatsbaan’ uit ca 1560, op het terrein van het voormalig kasteel ‘Huis te Schoten’ alias ‘Huis Ter Kleef’
vond ik tenminste 1 interessant metselteken. Te zien is een maalkruis en ruit ineen, een mooie compositie. Mogelijk staan er meer metseltekens in deze gevel. Echter er zijn veel verschillende kleuren baksteen door elkaar heen te vinden. Ook het metselverband is niet overal in deze gevel consequent, waardoor het lastig is om uitsluitsel te geven.

Oude kerk (thans Hervormde Kerk) Heemstede.

Opvallend aan de metseltekens op deze kerk is dat ze op de zelfde plaats zitten, onder de ramen aan de noordoostzijde, als bij de oude Bavo in Haarlem. Overigens is deze kerk uit de 17e eeuw, maar gebouwd op middeleeuwse muurresten van het koor (precies waar de tekens ook zitten!). Hoe oud de tekens precies zijn weet ik niet.

Woonhuis Gedempte Oude Gracht 93

In de zijgevel aan de Frankestraat van een woonhuis met trapgevel is op ooghoogte een mooi teken te zien. De duiding van dit ruit-achtige figuur is lastig. Wellicht is het een abstrahering van een schaal (monstrans) met hostie? Dat zou wel betekenen dat de bouwer Katholiek geweest zal zijn. Het huis is gebouwd rond 1600.

Burgwal 111

Dit zeventiende-eeuwse pakhuis bevat meerdere metseltekens in gele steen. In de top zien we links en rechts twee kruisen. Boven de hijsbalk is zelfs een kleine kelk of zandloper te zien.

Een verdieping lager zijn links (de resten van) twee ruiten zichtbaar. Rechts heeft er ook iets gezeten maar het metselwerk is hier zo aangepast dat het niet meer duidelijk is.

Opmerkelijk is de symmetrie die is toegepast in de gevel bij deze metseltekens. het laat zien dat de traditie hier duidelijk meer ‘doorontwikkeld’ is ten opzichte van de Middeleeuwen. Wederom rijst de vraag of dit een pand is dat door een (heimelijke) Katholiek gebouwd is. Volgens Marc Robben duidt de gevulde kelk op een Katholieke achtergrond.

Kleine Houtstraat 70 (Bank van Lening)

Aan de achtergevel van het pand uit ca. 1625 zijn boven de ramen van de eerste verdieping enkele metseltekens te zien. Vanaf de Kleine Houtstraat is dit helaas niet te zien.

Geplaatst boven de vensters vormt het een symmetrisch patroon. Deze tekens kunnen we scharen in een meer decoratieve traditie zoals we die regelmatig aantreffen in woonhuizen uit de 17e eeuw.

Mededelende tekens in Haarlem

Met name in de 16e en 17e eeuw zien we tekens die geen spirituele maar meer een mededelende betekenis hebben. Een heel goed voorbeeld hiervan is te zien in het dijkdorp Spaarndam (gemeente Haarlem) op de hoek van de IJdijk en de Oostkolk. In dit huis is het jaartal 1616, waarschijnlijk het bouwjaar, in het metselpatroon afgebeeld.

Neo-tekens in Haarlem

In de 19e eeuw werd het bouwen en versieren met baksteenpatronen weer populair. Dit mede door Franse en Engelse invloed. In die tijd zijn er ook weer ‘klassieke’ metseltekens aangebracht zoals runen, kruizen en ruiten. Deze tekens zijn puur decoratief maar ze verwijzen dus indirect wel naar de Middeleeuwse magische tekens.

Onder andere in Haarlem-Noord zijn in de woonwijken van rond 1900 veel neo-tekens te vinden. Zoals op deze afbeeldingen te zien is.