De Hoofdburcht

Portael
Vanuit het Bolwerk gaan we nu de brug over naar de hoofdburcht. Maar stop, we kunnen niet zomaar over de brug. Midden op de brug staat namelijk het ‘Portael’. Dit portaal is een ‘hamei’ of ‘bruggeschans’. Een houten obstakel midden op de brug met twee (!) valhekken ter verdediging. Waarschijnlijk had dit portaal ook een valbrug.
Deze extra verdedigingswerken waren er wel vaker in Holland tot ver in de 18e eeuw. Er is echter geen houten voorbeeld van bewaard gebleven. Stenen voorbeelden zijn er wel, bijvoorbeeld bij de Amsterdamse Poort (circa 1400) in Haarlem. Voor de hoge bakstenen poort zien we daar, eveneens van baksteen, een voorportaal met torentjes en valhek.
Een houten voorbeeld is te vinden in Bourtange. Deze is echter verre van Middeleeuws (circa 1700, reconstructie) maar, enfin, het geeft een indruk.
De bruggeschans van Medemblik moet echter veel hoger geweest zijn.
Het was een stevig houten bouwwerk met flink wat ijzerbeslag. Een met leien gedekt dakje beschermt de constructie van boven tegen regenwater. Een lier zorgde ervoor dat het valhek en de valbrug opgehaald konden worden. Om een idee te hebben van hoe hoog zoiets geweest moet zijn vergelijk ik het met de poort met houten valhek van kasteel Harburg in Duitsland.

De bruggeschans moet een imponerend obstakel geweest zijn op de weg naar het hart van het kasteel. We lopen verder over de brug. Wat komen we dan tegen?

Het nieuwe poorthuis
In 1450 was dit dus de hoofdingang van de Hoofdburcht. We worden hier zeker begroet door een poortwachter, althans daar ga ik van uit aangezien er een wachthuisje onder de poort is aangebracht. Het heeft twee gevels van 11 voet, een raam, een deur en een bedstede. In de rekeningen spreekt men alleen van ‘Poort’, er staat dus niet bij of het een huisje onder de oude- of de nieuwe poort is. Maar onder de oude poort lijkt geen ruimte voor een huisje met twee gevels van 11 voet. Als de nieuwe, brede poort, net zo breed is als de grote ronde torens, past het wel. (Afgaande op de maten die in de rekening staan heb ik een mogelijk plattegrondje kunnen maken) Woonde de poortwachter daar of draaide hij soms nachtdiensten?

Voor de rest is het moeilijk te bepalen hoe de poorttoren er uit zag. De poort zelf is in elk geval hoog en breed. Op de verdieping boven het poortgewelf zit een graanopslag en ik verwacht daar dus ook geen grote ramen o.i.d. Er is een lier aanwezig voor het ophalen van de valbrug.

Als we onder de poort doorlopen en achter ons omhoog kijken zien we een luifel tegen de poorttoren aan staan. In de rekeningen staat dat wegens ‘dakdrop’ (regenwater) het gewelf van de poort beschadigd is. Daarom wordt er ‘langs den poorthuyse een leuffe gedect met riet’ gemaakt. Hoe dit er dan exact uit ziet weet ik niet maar ik doe een suggestie op deze tekening, kijkend vanaf de binnenplaats (de luifel is rood).
De schildmuur met bogen links naast de nieuwe poort (en naast de oude poort) is ook vergaan door regenwater. Komt daar ook een luifel? Het staat niet letterlijk beschreven maar het wordt gesuggereerd in de rekeningen van de nieuwe en de oude poort. Als er inderdaad regenwater op de ringmuur lekt heeft de poorttoren wellicht toch een dak met vier schuine zijden gehad, en niet met top- of trapgevels zoals ik tekende. Bovendien kan er dan dus een rieten luifel over de gehele schildmuur gemaakt zijn. (zoals ik suggereer op deze tekening)
Dan bestond er wellicht zelfs een overdekte weergang die veel kastelen en verdedigingswerken in die tijd hadden. Zie als voorbeeld een klein stukje stadsmuur met overdekte weergang in Harderwijk (rechts).

Bachuys
Links van de nieuwe poorttoren stond het Bachuys, de bakkerij. Aan deze kant had de schildmuur dus geen luifel nodig omdat het rieten dak van de bakkerij ook als luifel over de muur diende. Wel staat er in de rekeningen dat de schildmuur daar flink verstevigd moest worden, juist omdat het dak van de bakkerij er op leunde.
Overigens blijkt de bakkerij rond 1448 weer afgebroken te zijn. En de schildmuur moet dan nieuwe stevige rondbogen krijgen. De exacte gegevens hieromtrent blijven vooralsnog onduidelijk.

Schildmuur
Tussen de torens rond de binnenplaats stond dan een gemetselde schildmuur, verstevigd met rondbogen en daaroverheen een (overdekte??) weergang. Standaard voor een Hollandse waterburcht met open binnenplaats dus. Hoe hoog deze schildmuur was is echter onduidelijk. Er zijn verschillende theorieen over de vroegste periode van kasteel Radboud met een zeer lage schildmuur. Tijdens de restauraties van het huidige kasteel in de jaren ’60 door architect J. Holstein, zijn in de buitenmuur met verschillende kleuren baksteen een ‘oorspronkelijke’ lage schildmuur weergegeven. Of deze lage schildmuur werkelijk zo heeft bestaan is overigens niet bewezen, maar het lijkt me waarschijnlijk dat de schilmuur in de 15e eeuw op verschillende plaatsen zeker hoger is geweest.

Mockentorre
De toren in de noord-oost hoek van het kasteel staat in de rekeningen beschreven als de sterkste toren van het kasteel. Heeft deze toren dikke muren of is ze heel breed? Het is in elk geval een lage toren. Vergelijk te toren afgebeeld op de tekening (1) uit 1488 en de prenten uit de 17e eeuw (2). Hierop lijkt de toren vrij fors, maar dat kan vertekening in het perspectief zijn. Was ze wellicht vergelijkbaar met een brede massieve verdedigingstoren als in Maastricht (3) of iets ranker zoals in Deventer (4)? Ben Dijkhuis heeft berekend dat deze lage toren niet al te breed zal zijn geweest (5).

De toren heeft geen dak en is door regenwater flink aangetast. Het keldergewelf wordt opnieuw gemetseld en de bovenkant opgevuld met puin en afgedekt met een laag aangestampte aarde. Door de binnenmuur gaat een muurtrap.

Oude poorttoren
Er zijn veel afbeeldingen uit de 17e eeuw waar deze toren duidelijk op staat. De toren heeft dan verschillende verdiepingen met kamers boven het poortgewelf. In de rekeningen uit de 15e eeuw spreekt men ook van kamers boven de toren dus kunnen de eerder genoemde prenten wel een middeleeuws betrouwbaar beeld geven. Het is echter de vraag of deze poort rond 1450 in gebruik was. De poort was natuurlijk niet direct nodig omdat er een nieuwe poort was en bovendien zat er ook nog een extra waterpoortje naast (hierover later meer…).
Toch staan in de rekeningen dat reparaties aan poortgewelf en poortdeur nodig zijn. Waarom is er een poortdeur als deze buiten gebruik is? Waarom is de boel niet direct dichtgemetseld? Is de poort dan toch in gebruik? Of doelen ze op een andere deur?

Dan iets anders over de oude poorttoren. Op de tekeningen van het kasteel van Roghman uit 1647 zijn op de noord- en oostzijde tenminste drie grote kruizen te zien :

Gezien de hoge graat van detail in de tekeningen van Roghman zal dit zeker niet voor niets zijn. Er hebben dus kruizen op de toren gestaan. Waarschijnlijk zijn deze schuinkruizen zogenaamde metseltekens geweest. Dit zijn symbolen die in de muur gemetseld zijn middels afwijkend gekleurde bakstenen. Vergelijk het met het metselteken op kasteel de Haar (afbeelding rechts). Natuurlijk zouden het ook metalen muurankers kunnen zijn. Die hebben immers ook vaak de vorm van een kruis. Als je echter goed kijkt zie je dat Roghman zowel de kruizen (1) als de muurankers (2) weergeeft. We gaan dus uit van metseltekens. Lees hier meer over metseltekens.

Gevanentorre en Molkentorre
De noordwest- en zuidoosthoeken van het kasteel worden ingenomen door twee majestueuze torens. Van beide weten we de diameter van het fundament, namelijk 36 Rijnlandsche voet = 3 roeden (standaardmaat in de 15e eeuw) = 10,9 meter. Op de tekening uit 1588 zien we dat het beide hoge torens waren.
De twee torens zullen in de middeleeuwen zeker groot en hoog zijn geweest. Ze vormen samen de noodzakelijke verdediging van een vierkante burcht. Immers, vanuit twee diagonaal geplaatste torens heb je een vrij zicht- en schootsveld langs het gehele vierkante kasteel
(zie afbeelding).
De Gevangentorre was, wat de naam ook doet vermoeden, in gebruik als gevangenis. We weten niet of het de kelder, of juist de verdiepingen daten waar de gevangenen zaten. De toren zal waarschijnlijk geleken hebben op de grote ronde toren van kasteel Sterkenburg (foto rechts). Let op het trapportaaltje op het platte dak. Dit is te zien op verschillende oude tekeningen. Langs de toren liep een houten galerij die de twee weergangen op de schildmuur met elkaar verbond. Vanaf daar een trap naar beneden. Ter hoogte van de weergang zat waarschijnlijk ook de toegang tot de toren.

Op de tekening uit 1588 zien we de Molkentoren met een geknikt dak. Dit dak wijst op een overdekte weergang in de toren zoals ook te zien bij de toren van het Muiderslot. (foto rechts) Ook zien we een groot raam in de toren. De toren zal dus voor bewoning geschikt zijn geweest, of voor een andere activiteit waarvoor veel daglicht gewenst was. Op verschillende plaatsen in de rekeningen is er sprake van een ‘Smitse’ en een ‘Toren boven de Smitse’. Waar dat is is onduidelijk, maar het zou volgens mij de Molkentoren kunnen zijn aangezien die niet eerder een beschreven functie heeft. De functie van opslag en verwerking van zuivelproducten, waar de naam naar lijkt te verwijzen, komt niet in de 15e eeuwse bronnen voor. Een dergelijke grote toren kan dus heel goed een smitse herbergen. De ‘toren boven de Smitse’ heeft volgens de rekeningen ook glazen ramen, zoals we op de tekening uit 1588 zien.

Waterpoortje
Het laatste onderdeel van de hoofdburcht die we bekijken voordat we naar het woongedeelte (Huys) gaan is het Waterpoortje. Dit is een relatief klein poortje aan de oostzijde tussen de Gevangenistoren en de Oude Poorttoren. Blijkbaar wil de Kastelein het kasteel in en uit kunnen zonder de grote poort en de voorburcht met boerderijen over te steken. Hij laat rond 1440 een klein extra poortje maken, in de Rekeningen de ‘Waterpoort Metter Brugge’ genaamd.

Op oude tekeningen is dit deurtje ook nog te zien (links Rademaker, 1640). Was de oude brug in 1450 dus toch niet meer in gebruik ? Of wilde de Kastelein ook deze brug niet gebruiken? De nieuwe brug van het waterpoortje was smal en had in elk geval een valbrug en een klein portaaltje. Vanaf het poortje kon de Kastelein vrijwel ongezien via de garderobe naar binnen. Maar daarover later meer.

We lopen nog even over de binnenplaats, via de nieuwe (anno 1450) waterput, die nu geen putgalg meer heeft maar een lier om de emmer op te halen. Dan is het tijd om het woongedeelte, het Huys, van het kasteel eens nader te gaan bekijken…