KennemerKunstgilde

Kunst & Cultuur in de Late Middeleeuwen

Lees hier mijn artikel over: Metseltekens in Haarlem (en elders). Lees hier de Haerlem Nieuwsbrief.

Metseltekens in Haarlem
Metseltekens in Haarlem
Metseltekens op kastelen
Metseltekens op kastelen
Metseltekens op kloosters
Metseltekens op kloosters
Metseltekens op kerken
Metseltekens op kerken
Andere gebouwen
Metseltekens in Europa
Voorbeelden van metseltekens

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wat zijn metseltekens?

Metseltekens zijn in de lage landen geen onbekend verschijnsel. Het zijn patronen in het metselwerk van gebouwen, gemaakt met bakstenen met een afwijkende kleur. Grofweg in de periode 1300 -1600 was het populair.
De metseltekens zijn soms alleen decoratief bedoeld maar vaak ook lijkt er een bezwerende en/of religieuze betekenis achter te zitten. Het is echter erg moeilijk om harde uitspraken te doen over deze betekenissen.

Er zijn verschillende ‘gangbare’ verklaringen voor deze metseltekens. Het zouden bijvoorbeeld meesterproeven kunnen zijn van leerling-metselaars. Het feit dat verschillende van deze metselwerken ogenschijnlijk slordig uitgevoerd zijn (terwijl het toch niet zo heel moeilijk is) maakt de betekenis van meesterproef onwaarschijnlijk.

Een andere gangbare verklaring is dat het rechtstekens zouden zijn. Het zou dan bijvoorbeeld betekenen dat in een gebouw recht gesproken wordt. Deze verklaring lijkt al waarschijnlijker maar het interessante is nou juist dat in de middeleeuwen rechtspraak, bescherming en religie sterk met elkaar verbonden waren.

Al met al lijkt een betekenis in de traditie van geloof en bijgeloof waarschijnlijker.

Geloof en bijgeloof

Naast de ‘officiële’ roomse kerk beleefde men in de middeleeuwen diverse vormen van volks- en bijgeloof. Mensen waren bang voor van alles en men kende heilzame krachten toe aan zaken die wij ons nu niet meer voor kunnen stellen. In deze context zouden we de metseltekens in de gevels van middeleeuwse gebouwen kunnen plaatsen. Het zijn dan magische tekens met een bezwerende werking. Ze beschermen woonplaats of eigendom tegen kwade krachten. De tekens konden onrecht uitbannen, kwaad bezweren of vruchtbaarheid bevorderen.

Het is zeer waarschijnlijk dat de metseltekens door het metselaarsgilde werd aangebracht los van het totaalconcept van de bouwmeester. Dit verklaart enerzijds de betrekkelijk willekeurige locatie van de tekens op de meeste gebouwen maar ook benadrukt het de status van ‘volksritueel’.

Vormen die we veel tegen komen zijn de Ruit en het Andreaskruis (Maalkruis) en diverse varianten en combinaties hiervan. Daarnaast waren toverknopen en bepaalde rune-tekens populair. Metseltekens in Vlaanderen zijn vrij goed in kaart gebracht. In de noordelijke Nederlanden is er nog wat minder over dit verschijnsel bekend.

Het hagelkruis, zoals deze bij Aarle-Rixtel (ca.1400), diende om het gewas tegen hagel en onweer te beschermen.

Behalve middels metseltekens is zijn beschermende tekens in vele vormen bekend, zowel Christelijk als voor-Christelijk. Het kruis is al in de voor-Christelijk periode in gebruik als magisch en/of bezwerend teken.

Bekend zijn ook de kruizen die in metalen muurankers gekerfd zijn en zouden dienen als huisbescherming. Ook van de kruizen gekerfd in stiepels (middenpalen) in Oost-Nederlandse boerderijen zijn dergelijke verhalen bekend.

Historische Bronnen

Detail uit het schilderij Vlaamse Kermis van Peeter Baltens, c. 1570. Het kruis op het huis lijkt, qui schildertechniek op een metselteken.

Over Metseltekens zijn vrijwel geen contemporaine bronnen bekend. In de middeleeuwen zelf is er niet over geschreven, althans niet dat wij weten. Ook afbeeldingen zijn er vrijwel niet zodat we de ‘bewijzen’ over de betekenis van de tekens dus uit secundaire bronnen en vergelijkingen moeten halen. Heel zeldzaam zie je iets afgebeeld op een prent of schilderij uit de 16e of 17e eeuw dat op een metselteken lijkt. Al zou het vaak ook een muuranker of iets anders kunnen zijn.

Literatuur en bronnen

Over metseltekens is geschreven door o.a. de Vlamingen Geert Hoornaert en Marc Robben. In Nederland verschenen er artikelen van Herman Strijbos (o.a. ‘Tekens van Tegenspraak’ in Brabants Heem) en Ben Veldstra (in o.a. Heemtijdhhingen Woerden).

Over bijgeloof en magische tekens in de middeleeuwen:

Judith Schuyf, Heidens Nederland, 1995.

Jan Jans, Gevel- en Stiepeltekens in Oost-Nederland, 1974.