KennemerKunstgilde

Kunst & Cultuur in de Late Middeleeuwen

Metseltekens op stadspoorten en stadsmuren

Middeleeuwse stadspoorten zijn hele goede plekken voor het vinden van metseltekens. Het lijkt ook logisch: Op de grens van een afgebakend (rechts)gebied wil je de macht en kracht van het eigendom communiceren. Juist op deze stadspoorten lijkt de grens tussen een wereldlijke- en spirituele betekenis van de metseltekens vaag. Als voorbeeld: de heraldische symbolen op de Spaernwouderpoort te Haarlem hebben een duidelijke wereldlijke betekenis.

Sint Anthoniepoort, Amsterdam: Tegenwoordig heet deze voormalige poort De Waag, op de Nieuwmarkt. Zowel op de torens (ca 1488) aan de landzijde, als op het hoofdgebouw (1e helfd 15e eeuw) aan de stadszijde zijn schuinkruisen te vinden. Opmerkelijk is dat het hoofdgebouw een kruis van zwart gesintelde steen heeft, terwijl de torens kruisen van gele baksteen hebben. Aan het hoofdgebouw zit achter een luik ook nog een moeilijk te definieren metselteken, dat wellicht is aangepast na een restauratie. De hele situatie laat zich heel mooi vergelijken met de Spaernwouderpoort (Amsterdamse poort) in Haarlem.

 

 

 

 

Muurtoren ‘Oistenrijck’, Leiden

Laatst overgebleven halfronde muurtoren uit de middeleeuwse stadsmuur van Leiden. Eind 15e eeuw, net als de Amsterdamse Poort te Haarlem uit de Oostenrijks-Bourgondische periode. Vergelijkbaar met Haarlem staat het Leids stadswapen in de toren, twee sleutels. Aan de buitenzijde is een klein kruisje te zien.

Wijndragerstoren, Zwolle

De Wijndragerstoren, een van de drie overgebleven stadsmuurtorens van Zwolle, dateert uit het eind van de 15e eeuw. Voor zover ik heb kunnen nagaan bevat alleen deze toren in Zwolle (nu nog) een metselteken. Vlak onder het spitsboogfries is een schuinkruis te zien. Door de vele restauraties lijkt het gedeeltelijk verdwenen.

 

 

 

 

Metseltekens in steden

In diverse steden zijn (laat) middeleeuwse stenen woonhuizen of stadskastelen te vinden met metseltekens. In Haarlem zijn twee huizen bekend van katholieke burgers uit het begin van de 17e eeuw.

Huis ‘t Vagevuur, Amersfoort

In de bekende straat Muurhuizen in Amersvoort zijn diverse stenen huizen te vinden uit de 15e en 16e eeuw. Deze zijn boven op de oude stadsmuur gebouwd die midden 15e eeuw overbodig werd door stadsuitbreiding. In tenminste een van deze huizen, Huis ‘t Vagevuuur uit het begin van de 16e eeuw, is een metselteken te zien. Het is niet heel duidelijk maar toch is in de voorgevel een maalkruis te ontdekken.

Latijnse School, Stevenskerkhof, Nijmegen

Recht tegenover de Sint Stevenskerk in Nijmegen staat de prachtige Latijnse School. Dit gebouw, een mix van late gotiek en vroege renaissance is gebouwd rond 1544.

In de zijgevel, bij de trap naar de Stikke Hezelstraat, is een ruit van zwarte stenen te zien. Waarschijnlijk is dit metselteken bij latere restauraties incompleet geworden.

 

Statencollege, Leiden

Aan de 5e Binnenvestgracht te leiden zijn gebouwen te vinden die in 1594 oorspronkelijk als Statencollege gebouwd werden, een theologische opleiding. In de gevel is een hartvormig metselteken te zien en iets wat op een sleutel of een calvarikruis lijkt.

Stadstimmerwerf, Leiden

Aan het Korte Galgewater in Leiden ligt de Stadstimmerwerf uit het begin van de 17e eeuw. In de zijgevel van het woonhuis van de Stadstimmerman aan de Smidsteeg zijn drie interessante metseltekens te vinden. Van met name het teken boven het venster kan men afvragen of het oorspronkelijk groter was. Aanpassingen aan de gevel lijken het metselteken aangetast te hebben. De betekenis van deze tekens blijft onbekend.

 

Woonhuis Oud-Beijerland

In veel steden zijn renaissance-huizen te vinden met decoratief metselwerk. Hierin komen ook vormen voor die we kennen uit de middeleeuwse metselteken-traditie. Het is onduidelijk in hoeverre deze tekens beschermende of spirituele betekenis hebben. Wellicht zijn het huizen gebouwd door katholieken, in een overwegend protestante omgeving? Zie als voorbeeld hiernaast het huis aan de Havendam in Oud-Beijerland, uit de 17e eeuw.

 

Metseltekens op boerderijen:
Aangetroffen op een boerderij (uit de 17e eeuw?) in Westergeest (Uitgeest, Noord-Holland).
Een maalkruis in gele steen. foto Martin Busker

 

 

 

Retro-neotekens

Uit de periode rond 1900 kennen we al de ‘neotekens’: patronen die verwijzen naar middeleeuwse bouwkunst maar zonder de bezwerende intentie. Nu de hedendaagse ‘retro’ architectuur weer teruggrijpt op vormen uit de 19e- en 20e eeuw zou je kunnen spreken van ‘retro-neotekens’.

SanMarinostraat AlmereEen mooi voorbeeld is te zien in Almere. In de San Marinostraat (ca 2010) staat een bouwblok in retrostijl met gele ruiten en andere patronen.